सुविद गुरागाईं
‘यी सानै उमेरदेखि मन हर्न लागे ।
यिनै सुन्दरीले जुलुम गर्न लागे !’
युवाकवि मोतीराम भट्टले युवावयमै नेपाली गजल लेखन, वाचन र गायन परम्परालाई निकै उचाइमा पु¥याएको योगदान एकदिन भुसुक्कै बिर्सिए गजलका आलोचक (समालोचक !) कृष्ण गौतमले । प्राध्यापन पेसाबाट भर्खरै सेवा निवृत गौतमलाई विराटनगरमा संयोजित गजलीय सुगन्धले लबालब भरिएको एक कार्यक्रममा सहासा सम्झिएँ मैले ।
त्यहाँ मेरो ठाउँमा यदि उनी अतिथि हुन्थे भने सायद लाजले टाउको निहुराउँथे । १८ वर्षअघि मनमा रहेको गजलबारेको कलुसित विचारले उनलाई मज्जैले काउकुती लाउँथे सायद ।
जतिबेला गजल लेखन परम्पराको पुनर्जागरण हुँदै ज्वार–भाटा (कतिपयको विचारमा बाढी) आउन थालेको थियो, विद्यार्थीलाई नेपाली साहित्यिक मर्म बुझ्न सिकाउने गौतमको मनमा नेपाली गजलबारे निकै फोहोरी विचारहरू थिए । दृष्टिकोण बरालिएको थियो ।
‘म देख्दैछु उनको सवारी हुँदै छ ।
मेरो मुटु चोर्ने तयारी हुँदै छ ।’
‘वाह–वाह ! वाह केशव, क्याबात ! धेरै राम्रो !’ म फ्ल्यासब्याकबाट मञ्चमा फर्किएँ । अगाडि अनाम मण्डलीका गजलगो केशव भट्टराईका शब्द र प्रस्तुति शैलीबाट प्रभावित श्रोताको प्रतिक्रिया थियो । गजल बुझ्ने पूर्वेली दर्शक–स्रोता भेट्टाएपछि रौसिएका भट्टराईले जम्दै गएको मुसायरामा उत्तिकै बहरबद्ध भएर दोस्रो गजल पनि सुनाए ।
‘कस्तो ग¥यौ बिदाइ रुँदै छन् उनी त ।
चिठ्ठी सबै जलाई रुँदै छन् उनी त ।’
‘साँच्चै राम्रो !’ यसपटक मभित्रको गजलगोलाई पनि चित्त बुझ्यो । बहरमा निकै राम्रो मत्ला बुन्दै गजल सिर्जना गर्न सक्ने युवाहरूको एउटा क्याराभान थियो मेरासामु । तिनका आँखामा मैले आलोचकहरूप्रति आशङ्का देखें । र, मैले उनै गौतमलाई सम्झिएँ, जसले २०५१ वैशाखको गरिमामा समकालीन गजल स्रष्टालाई गाली गर्दै लेखेका थिए, ‘नेपालीमा करुणा र शोकका कवि देवकोटा होलान्, घिमिरे होलान्, गिरी होलान्, गालीब हुन सक्तैनन् ।’ तर, अफसोच उनको किटानी दाबीविरुद्ध माइक्रोफोनमा पूर्वेली गजल गायक जेबी थुलुङ थिए ः
‘तिम्रा लागि मै बद्नाम हुन मञ्जुर ।
तिम्रा लागि तामा तुलसी छुन मञ्जुर ।
तिम्रा सपना देख्नु मेरो गल्ती हो भने,
तिम्रा लागि आँखा आँसुले धुन मञ्जुर ।’
लयसँगै साथ दिने तालीहरू थपिएपछि मुसायराको वातावरण थप सुगन्धमय हुँदै थियो । सँगै म आलोचकका कच्चा शब्दहरू सम्झिँदै थिएँ । गजल लेखनमा लागेका समकालीन पुस्तालाई होच्याएर उनले लेखे, ‘...त्यस्ता युवाहरू जसमध्ये कयौं नाकबाट दूध आउने केटाहरू होलान्, कयौं कुखुरे बैंशका तरुना होलान्, होलान् कयौं गधा पच्चीसीका ठिटाहरू ! ... तिनै व्यक्ति रैथाने भएर गजलको पौवामा रहने छाँट छ, जसको न अन्त फड्कने ह्याउ छ, न कुनै ठूलो योग दिने क्षमता नै ।’
‘कतै जितमा छु कतै हारमा छु ।
म यस्तै अनौठो समाचारमा छु ।
कहाँ भेट्दछ्यौ भित्र बसेर एक्लै,
तिमी खोल ढोका म सङ्घारमा छु ।’
मण्डलीकै सुरेश सुवेदी गजलमा समाचार भन्न खप्पिस रहेको सूचना पाएपछि प्रष्ट भयो १८ वर्षको यो अवधि खेर गएको रहेनछ । त्यसो त सुवेदीहरूले गौतमको पूर्वाग्रह उही बेला थाहा पाएनन् होला । तर, थाहा पाएर पनि समयले आलोचकहरूलाई मुखभरिको जवाफ दिने ठानेर समकालमा गजलको पुनर्उत्थानमा जुटेको तीस–चालीस दशकको पुस्ताको योगदानको आलोकमा नै सुवेदीहरूले प्रज्वलित हुने मौका पाएको भन्नुमा अत्युक्ति छैन । नभन्दै अग्रज पुस्ताको योगदान सम्झिरहेका छन् जय गौडेल, जसले मुसायरामा सुरुमा बुँद रानाका शब्दहरू राखे, ‘मरुभूमिमा परेँ र त गजलकार भएँ... बुँदका निम्ति मरेँ र त गजलकार भएँ ।’
त्यसपछि उनले गजलका मिसराहरू चोरी हुन थालेकोमा चित्त दुखाए । लगत्तै यस्तो साहित्यिक दुव्र्यवहारमा पनि गजलगोकै जित निहित रहेको भनी मन सम्झाउँदै गौडेलले आफ्नो सुनाए ः
‘नसोध किन पिएर आएँ ।
च्यातियो छाती सिएर आएँ ।
मन थियो बाँकी मसँग एउटा,
त्यो पनि उनलाई दिएर आएँ ।
काग कराउँदै गर्छ पिना सुक्दै गर्छ भनेजस्तो आलोचकको काम हो कपालको पनि छाला, खोज्ने सर्जकहरूको काम हो आलोचकहरू कुरी–कुरी लाग्ने गरी सिर्जनमा रमाउने । आलोचक गौतमको कडा टिप्पणी (पूर्वाग्रही धारणा)को मैले समकालीन गजलको विद्यार्थीका नाताले ‘असान्दर्भिक र हास्यास्पद’ भन्दै तत्काल प्रतिवाद गरेको थिएँ । ‘कालोलाई सेतो देख्ने र कालोलाई सेतो भन्ने’ गौतमका विचार टिप्पणी गर्नलायक समेत नरहेको मेरो तर्क रह्यो ।
क्रमशः ज्ञानुवाकर पौडेल, बुँद राना, मनु ब्राजाकी, ललिजन रावल, रवि प्राञ्जल, रासा, पदम गौतम, घनश्याम न्यौपाने, राजेश्वर रेग्मी, सुनिल पुरी, श्रेष्ठ प्रिया पत्थर आदिले नेपाली साहित्यमा अँध्यारो बाँकी रहेको एउटा पाटोमा गजलको उज्यालो सञ्चित गरेका हुन्, जसको व्याज नेपाली साहित्यले अहिले पनि खाइरहेको छ ।
‘प्युने बसेछ बानी गल्ती भएछ मेरै ।
जीवन भयो खरानी गल्ती भएछ मेरै ।
साथी सराब मेरो बिर्सन्छु भन्छु प्युँछु,
यस्तै छ जिन्दगानी गल्ती भएछ मेरै ।’
मुजारे बहरमा शैलेन्द्र अधिकारीलाई सुनेपछि गजल लेख्ने मात्र होइन आफैंले मुसायरामा सही ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने विवधा पनि हो भन्ने मान्यतालाई अनाम मण्डलीले दुरुस्त बनाइसकेको भान भयो । खुसी लाग्यो पूर्वका युवाहरू पनि मुसायरामा सकारात्मक हस्तक्षेप गर्दै अघि बढिरहेको देखेर ।
‘अरे ! ओठमा लाली, आम्मामामा ।
सबभन्दा काली, आम्मामामा ।
नचिनेरै यो मन हैरान थियो,
आफ्नै दाइकी साली, आम्मामामा ।
गण्डकी पुत्र, ज्योति जङ्गल, सुमन पोखरेलहरूले गजल सुनाउन साझाको पुस्तक मेला विराटनगरमा काठमाडौबाट बोलाएका मण्डलीका अग्रज सदस्य प्रभाती किरणलाई जीबी गजलको यो स्वतन्त्र प्रस्तुतिले निकै छोएछ । सार्वजनिक जीवनमा बहरमा गजल लेखनको अभ्यास र वकालत गरिरहेका किरणले जीबी धून सुनेपछि मसँग भने, ‘गजल बहरमै लेख्दा मात्र राम्रो सुनिन्छ भन्ने होइन रहेछ, शब्द छनोट र प्रस्तुतिको शैलीले आफैं स्वतन्त्र छन्द पछ्याउँदो रहेछ । मिलाएर प्रेमपूर्वक भनियो भने तिनले पनि मञ्च पाउँदा रहेछन् ।’
मुसायराको त्यो अपूर्व मञ्चमा अनामका घनश्याम पथिक, रुपक अलङ्कारहरूले दोहो¥याएर गजल सुनाए । ‘दुनियाँले नछेकेको मेरो सहर तिमीलाई... कसैसँग नसाटेको मेरो रहर तिमीलाई...’ भन्ने सीमा आभाषका भ्यालेन्टाइन स्पेशल शब्दहरूअघि र पछि मुसायरामा विवश बलिभद्र कोइराला, चक्रपाणि अधिकारी, टीका आत्रेय, हेमन्ता क्षितिजहरूले एकपछि अर्को गर्दै गजल मनहरूलाई आनन्दित पारेका थिए । त्यसै मेसोमा पूर्वमा नेपाली गजलको फूलबारी सजाउन लागिपरेका एक माली मधु पोखरेलले बहरमै आम मान्छेका तर्फबाट खबरदारी थपे ।
‘अझै रात पर्दैछ नबजाऊ ताली ।
स्वाभिमान मर्दैछ नबजाऊ ताली ।’
सुनेपछि मलाई लाग्यो, अहिले गजल लेख्नका लागि लेख्ने मात्र होइन बहरमै कालजयी मिसराहरू सिर्जना गर्ने, शेरहरू गुन्गुनाउन बाध्य पार्ने परम्पराको विकासक्रम उत्कर्षमा आइपुगेको छ । गजल सिर्जनाहरूले नेपाली साङ्गीतिक आकासको आधाभन्दा बढी भागमा हस्तक्षेप गरिसकेका छन् । अब गजल लेखन, प्रस्तुति तथा गायनलाई समेटेर टिकट सो गर्दै व्यावसायिक बनाउन मजाले सकिन्छ । गजल लेख्ने, सुनाउने मात्र होइन, बुझ्ने, सुन्नेहरूको जमात पनि ठूलै भइसकेको छ । गजलले नेपाली गीत र कवितालेखनमा रमाएका स्रष्टालाई पनि मोहनी लगाउँदै छ । किटेरै भनौं, कवितामा आफ्नो उपस्थिति प्रमाणित गर्न सफल मनु मन्जिलहरू पनि एक–दुई पटक गजलको सम्मोहनमा परिसकेका छन् ।
नेपाल गजल प्रतिष्ठानसम्बद्ध अगुवा गजलगो शेखर ढकालका शब्दमा भन्दा गजल लेख्ने धेरै छन् तर प्रकाश आङदम्बे, केपी लम्साल, सुन्दर कुरुप, अमला अधिकारी, कपिल अञ्जान, मिलन समीर आदि गजलमा समर्पित पुस्ताको चर्चा गर्दा छुटाउन नहुने केही नाम हुन् । अहिले गजलमा सुन्दर काव्य लेख्ने त्यस्तो पुस्ता हुर्किसकेको छ, जसले गजल कुनै विधा होइन भन्नेलाई विचार परिवर्तन गर्न बाध्य बनाउँदै छ ।
यिनै सुन्दरीले जुलुम गर्न लागे !’
युवाकवि मोतीराम भट्टले युवावयमै नेपाली गजल लेखन, वाचन र गायन परम्परालाई निकै उचाइमा पु¥याएको योगदान एकदिन भुसुक्कै बिर्सिए गजलका आलोचक (समालोचक !) कृष्ण गौतमले । प्राध्यापन पेसाबाट भर्खरै सेवा निवृत गौतमलाई विराटनगरमा संयोजित गजलीय सुगन्धले लबालब भरिएको एक कार्यक्रममा सहासा सम्झिएँ मैले ।
त्यहाँ मेरो ठाउँमा यदि उनी अतिथि हुन्थे भने सायद लाजले टाउको निहुराउँथे । १८ वर्षअघि मनमा रहेको गजलबारेको कलुसित विचारले उनलाई मज्जैले काउकुती लाउँथे सायद ।
जतिबेला गजल लेखन परम्पराको पुनर्जागरण हुँदै ज्वार–भाटा (कतिपयको विचारमा बाढी) आउन थालेको थियो, विद्यार्थीलाई नेपाली साहित्यिक मर्म बुझ्न सिकाउने गौतमको मनमा नेपाली गजलबारे निकै फोहोरी विचारहरू थिए । दृष्टिकोण बरालिएको थियो ।
‘म देख्दैछु उनको सवारी हुँदै छ ।
मेरो मुटु चोर्ने तयारी हुँदै छ ।’
‘वाह–वाह ! वाह केशव, क्याबात ! धेरै राम्रो !’ म फ्ल्यासब्याकबाट मञ्चमा फर्किएँ । अगाडि अनाम मण्डलीका गजलगो केशव भट्टराईका शब्द र प्रस्तुति शैलीबाट प्रभावित श्रोताको प्रतिक्रिया थियो । गजल बुझ्ने पूर्वेली दर्शक–स्रोता भेट्टाएपछि रौसिएका भट्टराईले जम्दै गएको मुसायरामा उत्तिकै बहरबद्ध भएर दोस्रो गजल पनि सुनाए ।
‘कस्तो ग¥यौ बिदाइ रुँदै छन् उनी त ।
चिठ्ठी सबै जलाई रुँदै छन् उनी त ।’
‘साँच्चै राम्रो !’ यसपटक मभित्रको गजलगोलाई पनि चित्त बुझ्यो । बहरमा निकै राम्रो मत्ला बुन्दै गजल सिर्जना गर्न सक्ने युवाहरूको एउटा क्याराभान थियो मेरासामु । तिनका आँखामा मैले आलोचकहरूप्रति आशङ्का देखें । र, मैले उनै गौतमलाई सम्झिएँ, जसले २०५१ वैशाखको गरिमामा समकालीन गजल स्रष्टालाई गाली गर्दै लेखेका थिए, ‘नेपालीमा करुणा र शोकका कवि देवकोटा होलान्, घिमिरे होलान्, गिरी होलान्, गालीब हुन सक्तैनन् ।’ तर, अफसोच उनको किटानी दाबीविरुद्ध माइक्रोफोनमा पूर्वेली गजल गायक जेबी थुलुङ थिए ः
‘तिम्रा लागि मै बद्नाम हुन मञ्जुर ।
तिम्रा लागि तामा तुलसी छुन मञ्जुर ।
तिम्रा सपना देख्नु मेरो गल्ती हो भने,
तिम्रा लागि आँखा आँसुले धुन मञ्जुर ।’
लयसँगै साथ दिने तालीहरू थपिएपछि मुसायराको वातावरण थप सुगन्धमय हुँदै थियो । सँगै म आलोचकका कच्चा शब्दहरू सम्झिँदै थिएँ । गजल लेखनमा लागेका समकालीन पुस्तालाई होच्याएर उनले लेखे, ‘...त्यस्ता युवाहरू जसमध्ये कयौं नाकबाट दूध आउने केटाहरू होलान्, कयौं कुखुरे बैंशका तरुना होलान्, होलान् कयौं गधा पच्चीसीका ठिटाहरू ! ... तिनै व्यक्ति रैथाने भएर गजलको पौवामा रहने छाँट छ, जसको न अन्त फड्कने ह्याउ छ, न कुनै ठूलो योग दिने क्षमता नै ।’
‘कतै जितमा छु कतै हारमा छु ।
म यस्तै अनौठो समाचारमा छु ।
कहाँ भेट्दछ्यौ भित्र बसेर एक्लै,
तिमी खोल ढोका म सङ्घारमा छु ।’
मण्डलीकै सुरेश सुवेदी गजलमा समाचार भन्न खप्पिस रहेको सूचना पाएपछि प्रष्ट भयो १८ वर्षको यो अवधि खेर गएको रहेनछ । त्यसो त सुवेदीहरूले गौतमको पूर्वाग्रह उही बेला थाहा पाएनन् होला । तर, थाहा पाएर पनि समयले आलोचकहरूलाई मुखभरिको जवाफ दिने ठानेर समकालमा गजलको पुनर्उत्थानमा जुटेको तीस–चालीस दशकको पुस्ताको योगदानको आलोकमा नै सुवेदीहरूले प्रज्वलित हुने मौका पाएको भन्नुमा अत्युक्ति छैन । नभन्दै अग्रज पुस्ताको योगदान सम्झिरहेका छन् जय गौडेल, जसले मुसायरामा सुरुमा बुँद रानाका शब्दहरू राखे, ‘मरुभूमिमा परेँ र त गजलकार भएँ... बुँदका निम्ति मरेँ र त गजलकार भएँ ।’
त्यसपछि उनले गजलका मिसराहरू चोरी हुन थालेकोमा चित्त दुखाए । लगत्तै यस्तो साहित्यिक दुव्र्यवहारमा पनि गजलगोकै जित निहित रहेको भनी मन सम्झाउँदै गौडेलले आफ्नो सुनाए ः
‘नसोध किन पिएर आएँ ।
च्यातियो छाती सिएर आएँ ।
मन थियो बाँकी मसँग एउटा,
त्यो पनि उनलाई दिएर आएँ ।
काग कराउँदै गर्छ पिना सुक्दै गर्छ भनेजस्तो आलोचकको काम हो कपालको पनि छाला, खोज्ने सर्जकहरूको काम हो आलोचकहरू कुरी–कुरी लाग्ने गरी सिर्जनमा रमाउने । आलोचक गौतमको कडा टिप्पणी (पूर्वाग्रही धारणा)को मैले समकालीन गजलको विद्यार्थीका नाताले ‘असान्दर्भिक र हास्यास्पद’ भन्दै तत्काल प्रतिवाद गरेको थिएँ । ‘कालोलाई सेतो देख्ने र कालोलाई सेतो भन्ने’ गौतमका विचार टिप्पणी गर्नलायक समेत नरहेको मेरो तर्क रह्यो ।
क्रमशः ज्ञानुवाकर पौडेल, बुँद राना, मनु ब्राजाकी, ललिजन रावल, रवि प्राञ्जल, रासा, पदम गौतम, घनश्याम न्यौपाने, राजेश्वर रेग्मी, सुनिल पुरी, श्रेष्ठ प्रिया पत्थर आदिले नेपाली साहित्यमा अँध्यारो बाँकी रहेको एउटा पाटोमा गजलको उज्यालो सञ्चित गरेका हुन्, जसको व्याज नेपाली साहित्यले अहिले पनि खाइरहेको छ ।
‘प्युने बसेछ बानी गल्ती भएछ मेरै ।
जीवन भयो खरानी गल्ती भएछ मेरै ।
साथी सराब मेरो बिर्सन्छु भन्छु प्युँछु,
यस्तै छ जिन्दगानी गल्ती भएछ मेरै ।’
मुजारे बहरमा शैलेन्द्र अधिकारीलाई सुनेपछि गजल लेख्ने मात्र होइन आफैंले मुसायरामा सही ढङ्गले प्रस्तुत गर्ने विवधा पनि हो भन्ने मान्यतालाई अनाम मण्डलीले दुरुस्त बनाइसकेको भान भयो । खुसी लाग्यो पूर्वका युवाहरू पनि मुसायरामा सकारात्मक हस्तक्षेप गर्दै अघि बढिरहेको देखेर ।
‘अरे ! ओठमा लाली, आम्मामामा ।
सबभन्दा काली, आम्मामामा ।
नचिनेरै यो मन हैरान थियो,
आफ्नै दाइकी साली, आम्मामामा ।
गण्डकी पुत्र, ज्योति जङ्गल, सुमन पोखरेलहरूले गजल सुनाउन साझाको पुस्तक मेला विराटनगरमा काठमाडौबाट बोलाएका मण्डलीका अग्रज सदस्य प्रभाती किरणलाई जीबी गजलको यो स्वतन्त्र प्रस्तुतिले निकै छोएछ । सार्वजनिक जीवनमा बहरमा गजल लेखनको अभ्यास र वकालत गरिरहेका किरणले जीबी धून सुनेपछि मसँग भने, ‘गजल बहरमै लेख्दा मात्र राम्रो सुनिन्छ भन्ने होइन रहेछ, शब्द छनोट र प्रस्तुतिको शैलीले आफैं स्वतन्त्र छन्द पछ्याउँदो रहेछ । मिलाएर प्रेमपूर्वक भनियो भने तिनले पनि मञ्च पाउँदा रहेछन् ।’
मुसायराको त्यो अपूर्व मञ्चमा अनामका घनश्याम पथिक, रुपक अलङ्कारहरूले दोहो¥याएर गजल सुनाए । ‘दुनियाँले नछेकेको मेरो सहर तिमीलाई... कसैसँग नसाटेको मेरो रहर तिमीलाई...’ भन्ने सीमा आभाषका भ्यालेन्टाइन स्पेशल शब्दहरूअघि र पछि मुसायरामा विवश बलिभद्र कोइराला, चक्रपाणि अधिकारी, टीका आत्रेय, हेमन्ता क्षितिजहरूले एकपछि अर्को गर्दै गजल मनहरूलाई आनन्दित पारेका थिए । त्यसै मेसोमा पूर्वमा नेपाली गजलको फूलबारी सजाउन लागिपरेका एक माली मधु पोखरेलले बहरमै आम मान्छेका तर्फबाट खबरदारी थपे ।
‘अझै रात पर्दैछ नबजाऊ ताली ।
स्वाभिमान मर्दैछ नबजाऊ ताली ।’
सुनेपछि मलाई लाग्यो, अहिले गजल लेख्नका लागि लेख्ने मात्र होइन बहरमै कालजयी मिसराहरू सिर्जना गर्ने, शेरहरू गुन्गुनाउन बाध्य पार्ने परम्पराको विकासक्रम उत्कर्षमा आइपुगेको छ । गजल सिर्जनाहरूले नेपाली साङ्गीतिक आकासको आधाभन्दा बढी भागमा हस्तक्षेप गरिसकेका छन् । अब गजल लेखन, प्रस्तुति तथा गायनलाई समेटेर टिकट सो गर्दै व्यावसायिक बनाउन मजाले सकिन्छ । गजल लेख्ने, सुनाउने मात्र होइन, बुझ्ने, सुन्नेहरूको जमात पनि ठूलै भइसकेको छ । गजलले नेपाली गीत र कवितालेखनमा रमाएका स्रष्टालाई पनि मोहनी लगाउँदै छ । किटेरै भनौं, कवितामा आफ्नो उपस्थिति प्रमाणित गर्न सफल मनु मन्जिलहरू पनि एक–दुई पटक गजलको सम्मोहनमा परिसकेका छन् ।
नेपाल गजल प्रतिष्ठानसम्बद्ध अगुवा गजलगो शेखर ढकालका शब्दमा भन्दा गजल लेख्ने धेरै छन् तर प्रकाश आङदम्बे, केपी लम्साल, सुन्दर कुरुप, अमला अधिकारी, कपिल अञ्जान, मिलन समीर आदि गजलमा समर्पित पुस्ताको चर्चा गर्दा छुटाउन नहुने केही नाम हुन् । अहिले गजलमा सुन्दर काव्य लेख्ने त्यस्तो पुस्ता हुर्किसकेको छ, जसले गजल कुनै विधा होइन भन्नेलाई विचार परिवर्तन गर्न बाध्य बनाउँदै छ ।