– सुविद गुरागाई
‘हातका मैला सुनका थैला के गर्नु धनले ?’
नेपाली जनजीवनमा उखान नै बनेको महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको सोधाइ कस्तो खालको प्रश्न हो ? के हामीलाई यो र यस्ता अनेकौं प्रश्नका बारेमा थाहा छ ? अनि, यतिबेला यो प्रश्नको औचित्य के छ ?
यसरी, के ? किन ? कहाँ ? कहिले ? कुन ? को ? कसरी ? थियो, छ, हुनेछ ? यस्तै अनेकौं जिज्ञासाहरूले हामी जहिले पनि लखेटिइरहेका हुन्छौं । जीवनको मूलबाटो, चौबाटो, दोबाटोमा प्रश्नहरू आइरहेका हुन्छन्, प्रश्नहरू गइरहेका हुन्छन् । कवि सरुभक्तले देखेजस्तो मान्छे, मान्छे, मान्छे, मान्छे, मान्छे–मान्छेका बीचमा प्रश्नै–प्रश्न, प्रश्नै–प्रश्न, प्रश्नै–प्रश्न छन् । सात अर्बको मनमा, दिमागमा खर्बौ प्रश्नहरू छन् । भनिन्छ, यदि हाम्रो मनमा कुनै जिज्ञासा छैन भने हामीमा चेतना पनि छैन । यस्तो पृष्ठभूमिमा विचार गरौं, के हामीलाई आफ्नो जिज्ञासा सही तरिकाले व्यक्त गर्न आँउछ ? के हामीलाई प्रश्न सोध्न आउँछ ?
त्यसो त जीवनमा थुप्रै विरोधाभासहरू छन् । एकरेखीय बाटोमा हिँडिरहेको हुँदैन प्रश्न पनि । एकाथरिहरू भन्छन्, प्रश्न सोध्न सजिलो छ, जे सोधे पनि हुन्छ । कसैले जवाफ देओस्–नदेओस् । तर, अर्कोथरिको भनाइमा प्रश्न गर्न सजिलो छैन । प्रश्न गर्न पनि साहस चाहिन्छ । धेरैलाई प्रश्न गर्नै आउँदैन । कतिपयलाई प्रश्न गर्नुपर्छ भन्नेसमेत थाहा छैन । कतिलाई प्रश्न गर्नुपर्छ भन्ने थाहा छ, तर व्यक्त गरिरहेका हुँदैनन् । त्यसो त, हामीले प्रश्न गर्न नजानेर पनि होला, कतिपय आउनैपर्ने उत्तरहरू सतहमा नआएका !
त्यसो भए म फेरि सोधौं, के तपाईलाई थाहा छ, प्रश्नका बारेमा ? आकास खस्यो भने के हुन्छ ? यो पनि एउटा प्रश्न नै हो । हामीले सुन्दै आएको लोककथामा आधारित यो कस्तो प्रकारको प्रश्न हो ? यसबाहेक के–के हुन्छन् प्रश्न ? कस्ता हुन्छन् प्रश्न ? यसबारेमा हामीले आफूले आफूलाई नै अहिलेसम्म नसोधेकोे किन ? सायद हामीलाई थाहा छैन, सही ढङ्गले प्रश्न सोध्नु भनेको नै समाधानको पहिलो सोपान हो ।
मान्छेको जीवन लाखौं प्रश्नहरूका बीचबाट अघि बढिरहेको हुन्छ । अनेकन प्रकारका प्रश्नहरू सामुन्ने राखेर हामी परीक्षा दिइरहेका हुन्छौं । जीवनभरि मात्र होइन मृत्युपर्यन्त पनि मान्छेको अस्तित्व अनेक प्रश्नहरूको घेरामै रहेको हुन्छ । त्यसैले रुसोले भनेका होलान् ः मान्छे स्वतन्त्र जन्मिन्छ तर त्यसपछि ऊ अनेक प्रकारका साङ्लोले बाँधिएको हुन्छ । यस्तो किन हुन्छ ? प्रश्नको सिलसिला यसरी नै सुरु हुन्छ ।
तर, सोधिएका सबै प्रश्नको जवाफ हुन्छ नै भन्ने छैन । समाजमा, बहसमा ‘अन्डा पहिले कि चल्ला ?’ भन्ने अनुत्तरित प्रश्नको पनि आफ्नै ठाउँ छ । यसोदा मातासँग नन्दलाल (कृष्ण)ले गरेको सवाल–जवाफ त हामीलाई थाहै छ । राधा किन गोरी ? म किन कालो ? परम्परागत रूपमा सुनिँदै आएको यो प्रश्न मात्र होइन, देवर्षि नारदले ‘नारायणका सबभन्दा ठूला भक्त को हुन् ?’ भनेर राखेको जिज्ञासाको निरुपण हुन बाँकी नै छ । यदि सही ढङ्गले प्रश्न गरिएको छैन भने जवाफ पनि सही ढङ्गको पाइएको छैन । यदि यो अज्ञानताका कारण सतहमा आउनुपर्ने उत्तरहरू आएका छैनन् भने भन्न सकिन्छ, तिनका बारेमा जान्न पाउने हाम्रो अधिकारमा प्रभाव परिरहेको छ । यसरी, प्रश्न सही नहुनाले सार्वभौम सूचनाको अधिकार प्रभावित हुनु राम्रो हो र ?
कुनै सूचना वा जानकारी प्राप्त गर्नका लागि वा कुनै शङ्का समाधानका लागि प्रयोग गरिने भाषिक अभिव्यक्ति हो, प्रश्न । सवाल, जिज्ञासा, खोज, कुतूहल, उत्सुकता, उत्कण्ठा, खसखस आदि प्रश्नका पर्यायवाची शब्द हुन् । आचार्य रजनिशका अनुसार प्रश्नहरूका तीन वर्ग छन् । पहिलो वर्ग कुतूहलता हो । ती बाहिरी प्रश्न हुन्, जो मस्तिष्कमा उत्पन्न हुन्छन् । दोस्रो वर्गमा जिज्ञासा पर्छन्, जुन अलिकति आन्तरिक हुन्छन् । यस्ता प्रश्नहरू अन्तस्करणमा उत्पन्न हुन्छन् । तेस्रो वर्गमा मुमुक्ष पर्छन्, जो सबैभन्दा भित्री चेतमा उत्पन्न हुन्छन् । मुक्तिका लागि हुने–गरिने यस्ता प्रश्न भित्री चेतनाबाट आउँछन् । मुमुक्ष तीर्खा हो, ज्ञानको भोक हो । मुमुक्षुहरू मोक्षका लागि सधैं प्रश्नवत् हुन्छन् ।
ओशो दर्शनका अनुयायी कलाकार विक्रमश्रि प्रश्न गर्नु भनेको जान्नु हो भन्छन् । बिनाउत्तर, बिनाकारण प्रश्नहरू सतहमा आउँदैनन् भन्ने उनलाई लाग्छ । ‘एकान्तमा भएका बेला ‘म को हुँ ? कहाँबाट आएँ ? म किन यो पृथ्वीमा आएँ ? अहिले के गरिरहेको छु ? रुख भनेको के हो ? देवता को हुन् ?’ आदि प्रश्न हरेक मान्छेका मनमा आउँछन्,’ कलाकार श्रि भन्छन्, ‘मेरो मनमा पनि यिनै प्रश्नहरू आउँछन् ।’
प्रश्न यथावत् छ । यो सनातनदेखि थियो । अनन्तसम्म रहनेछ । भनिन्छ, प्रारब्धमा मान्छेले एउटा नयाँ ध्वनि सुने, एउटा त्यसअघि कहिल्यै नदेखेको उज्यालो देखे, अनुभूत गरे । त्यसपछि मान्छेको मनमा जिज्ञासा उत्पन्न भयो, ‘के हो यो ? यसलाई के नाम दिने ?’ सम्भवतः संसारको पहिलो प्रश्न त्यही थियो । त्यसैको आवश्यकता र खोज बढ्दै जाँदा त्यो अमूर्त अनुभूतिलाई मानिसले ‘ईश्वर’ नाम दियो ।
पहिले आफैं प्रश्न सोध्ने र आफैं जवाफ दिने ‘प्रश्नोत्तर’ शैलीमा कविता लेख्ने परम्परा थियो । चन्द्रमामा मान्छेले पाइला टेक्नुभन्दा धेरै अगाडि महाकवि देवकोटाले लेखे, ‘उद्देश्य के लिनु ? उडी छुनु चन्द्र एक ।’ यस्ता दूरदर्शी प्रश्नकर्ता देवकोटाका केही प्रश्नहरू आज पनि हाम्रो मार्ग–निर्देशक बनेका छन् । तीमध्ये उनका केही प्रश्नहरू अझ पनि अनुत्तरित नै छन्, ‘ईश्वर तैंले रचेर फेरि कसरी बिगारिस् ?’ ‘कुन मन्दिरमा जान्छौ यात्री कुन मन्दिरमा जाने हो ?’
०००
मानिसका मनमा हुने सबै जिज्ञासाले प्रश्न बन्ने हैसियत राख्दैनन् । संसारमा सबै प्रश्नको उत्तर हुँदैन र आउँदैन पनि । सबै फूल टिप्न नपाए झैं, सबै रस आस्वादन गर्न नमिले झैं, धेरै पुस्तक पढ्न बाँकी रहे झैं मानिसको जीवनमा निरुपण हुन बाँकी केही न केही तुस रहिरहेको हुन्छ । त्यसैले होला शिक्षक–लेखक पेशल आचार्यका मनमा निकै अघिदेखि सङ्ग्रहित प्रश्न छ, ‘किताब पढेर, रुख चढेर, बाटो हिँडेर कहिले सकिन्छ ?’
महाकवि पर्सिविस सेलीका अनुसार हामी जति अध्ययन गर्दै जान्छौं, त्यति आफ्नो अज्ञानताको ज्ञान हुँदै जान्छ । अर्थात्, हामी जति प्रश्नहरू गर्दै जान्छौं, त्यति समाधानहरू पाउँदै जान्छौं । अनि, जति समाधानहरू पाउँदै जान्छौं, क्रमशः थाहा हुँदै जान्छ, अब यसपछि हामीले उत्खनन गर्नुपर्ने, खोज्नुपर्ने के हो ? सत्य के हो ? के सूर्य सधैं पूर्वबाट उदाउँछ भन्ने सिकाइ सत्य हो ? सूर्य ईशान र आग्नेय दिशामा देखिइरहँदा पनि हामी त्यसलाई पूर्व नै ठानिबस्छौं, त्यस्तै सिकाउँछौं किन ? सारमा, हामीलाई गुरुहरू व्यावहारिक, विज्ञानसम्मत हुन किन प्रेरित गर्न सकिरहेका छैनन् ?
गजलगो सुरेश सुवेदी आफूलाई बेला–बेलामा सोध्ने गर्छन्, ‘जीवन के हो ? म को हो ?’ यसमा थप जिज्ञासा पनि छ, उनको मनमा यस्तो प्रश्न किन बारम्बार आइरहन्छन् ? ‘म आफूले आफूलाई नै सबैभन्दा नजिकको, सबैभन्दा बढी चिनेको पाउँछु,’ सुवेदी भन्छन्, ‘सायद त्यसैले यो प्रश्न म आफूलाई बेला–बेलामा गरिरहेको हुन्छु । र, सायद चित्तबुझ्दो जवाफ नपाउञ्जेल सोधिरहनेछु !’ कसैले उनलाई यही प्रश्न सोधेमा उनको जवाफ हुन्छ, ‘जीवन भोगाइ हो ।’ तर, यो जवाफबाट उनी आफैं सन्तुष्ट छैनन् । जीवनको अद्भूत रहस्यको समाधान त्यतिले मात्र हुन सक्ला भन्ने उनलाई लागेको छैन । प्रश्न बाँकी नै छ ।
लिसनर्स क्लब नेपालका महासचिव हरिराम पौडेलका मनमा धेरै प्रश्नहरूको उतार–चढाव भइरहन्छ । ‘देशको प्रतिकूल परिस्थितिले आफ्नो अनि सन्तानको भविष्यमाथि प्रश्नचिन्ह लगाइरहन्छ,’ पौडेल भन्छन्, ‘मेरो मनमा, मेरो भविष्यले कस्तो मोड लेला ? छोरीहरूलाई कसरी सक्षम बनाउन सकिएला ? भन्ने प्रश्नले सधैं घोचिरहन्छ ।’
लेखक प्रवीण बानियाँले फेसबुकमा केही बालबालिका तुइनमा झुन्डिएर गण्डकी तर्दै गरेको फोटो पोस्ट गरेर छेउमा कवितात्मक क्याप्सन लेखे, ‘यी नानीहरू झुन्डिएका हुन् कि झुन्डिएका हुन् जिन्दगीका सपनाहरू ? अनि, यसरी कलिला सपनाहरू झुन्डिदै–झुन्डिदै कहाँसम्म पुग्छन् होला ? झोलाभरि सुकिला अक्षरहरू बोकेर सुदूर गाउँको पाठशाला हिँडेका यी नानीहरू यो देशको सपना पढ्छन् कि यो देशको दुःख र कष्टका कथाहरू पढ्छन् ? फरक प्रसङ्गमा बानियाँ भन्छन्, ‘यौटै प्रश्न अक्सर सोध्नेहरू छन् । किन भइस् पत्थर ? सोध्नेहरू छन् । जथाभावी घाउ लगाएर आफैं, भेटेपिच्छे खबर सोध्नहरू छन् ।’
साँच्चै, कहिलेकाहीं हामी कतिपय प्रश्न सोध्नका लागि सोधिरहेका हुन्छौं । खाना भइसक्यो ? आरामै हुनुहुन्छ ? मलाई चिन्नुहुन्छ ? मेरो माया लाग्दैन हो ? हात्ती पढेर ठूलो भएको हो र ? आँपको रुखमा आँप नफले के फल्छ ? यस्ता अनेक प्रश्नहरू छन्, जसको जवाफमा मुसुक्क हाँसे पुग्छ । शब्दहरू जोडेर केही भन्नैपर्छ भन्ने छैन ।
एउटा मिथकीय उदाहरण हेरौं । अकबरले वीरबललाई आँखा भएका अन्धा खोजेर ल्याउन अह्राएका थिए । यस्तो जटील समस्या समाधानका लागि वीरबल सहरको एक छेउमा बसेर जुत्ता सिउन थाले । सबैभन्दा बुद्धिमान मानिएका मन्त्री यस्तो अवस्थामा देखिएपछि धेरै मान्छेले सोधे, ‘के हो, वीरबल के गरेको यो ?’ जुत्ता सिएको देखी–देखी ‘के गरेको ?’ भनेर सोध्नेहरूलाई वीरबलले केही जवाफ दिएनन् । बरु सेना लगाएर समाउँदै दरबारमा उपस्थित गराए । साँझसम्ममा, दरबारको बैठक कक्षमा आँखा भएर पनि नदेख्नेहरूको भीड जम्मा भइसकेको थियो ।
सिद्धान्ततः सोधिने प्रश्न तीन प्रकारका हुन्छन् । पहिलो, सोध्नै पर्ने ः मेरो बुबाको नाम के हो ? दोस्रो, सोध्दा राम्रो हुने ः आकासमा कति ताराहरू होलान् ? तेस्रो, सोध्न सकिने ः तपाई असफल कसरी हुनुभयो ? यसरी, वर्गीकृत तीनमध्ये सोध्न सकिने प्रश्नको समूहमा ‘मेरो जन्म कहाँबाट भयो ?’, ‘शङ्ख बजेको आवाज सुनेपछि हात्ती के सोचेर भाग्छ होला ?’ जस्ता ‘नसोधे पनि हुने’ मानिएका प्रश्नहरू ओभरल्याप भएका हुन्छन् ।
०००
‘मेरो क्षमताअनुसारको उपलब्धि यति नै हो ?’ पत्रकार, उप–प्राध्यापक अर्जुन उप्रेतीका मनमा खेलिरहने अनेकौं प्रश्नमध्ये अहिलेका लागि मुख्य प्रश्न यही हो । अरूलाई सोध्नुप¥यो भने भन्ने जिज्ञासामा उप्रेतीले भने, ‘तपाईको प्रगति के हुँदै छ ? भनेर सोध्छु ।’
प्रस्टै छ, सकारात्मक सोच र महत्वाकाङ्क्षा भए जिज्ञासा पनि सकारात्मक नै हुन्छन् । सफल मान्छेले भन्छ, ‘यसमा के सम्भव छ ? त्यो पत्ता लगाऔं, त्यो गरौं ।’ तर, असफल मान्छे भन्छ, ‘यसमा के असम्भव छ ? पहिले त्यो खोजौं, बाहिर निकालौं, बाँकी रहेको जम्मै सफलता हो ।’
गीतकार विजय श्रेष्ठ सानोका एउटा साथीले भनेको सम्झिएर अझ पनि भावुक हुन्छन् । उनले भनेका थिए, ‘तँ बीउ होस्, तैले कुहुनैपर्छ !’ यतिबेला उत्तरार्धमा आएर श्रेष्ठको मनमा त्यही पृष्ठभूमिबाट उब्जेको प्रश्न छ, ‘अझै कुहुन पुगेन मैले ?’ सम्झिल्याउँदा केही भन्न मन लाग्दैन, चोट पर्छ । तर, पनि कहिलेकाहीं मनमा तर्कना आउँछ, ‘कालापानीको गीत लेख्ने–गाउनेहरूले के पाउने यो देशमा ?’
जब श्रेष्ठले ‘हाम्रा बडा पृथ्वी बाले भनेका, एकता नै बल हो,’ बोलको गीत रेकर्ड गराए, रेडियो नेपालको तत्कालीन सेन्सर बोर्डका एक सदस्यले सोधेछन्, ‘तपाई पृथ्वीनारायण शाहको छोरा हो ? होइन भने, पृथ्वीनारायण शाहलाई ‘बडा बा’ किन भनेको ?’
‘जवाफमा के भन्नु ?’ श्रेष्ठ भन्छन्, ‘उसको अज्ञानतामा हाँस्नुबाहेक मसँग कुनै जवाफ थिएन ।’
‘मान्छे किन यति धेरै गम्भीर छ ?’ बीचमा छ वर्ष अस्ट्रेलिया बसेर हाल केही समय नेपालमै रमाइरहेका धिरज भट्टराई भन्छन्, ‘यो मेरो मनमा खेलिरहेको अनुत्तरित प्रश्न हो ।’ उनलाई कहिलेकाहीं ‘म मात्र खुसी छु कि जस्तो,’ लाग्छ । ‘वास्तवमा मान्छेको जीवन त्यति जटील छैन, जति मान्छे हुँदै नभएको जटीलतालाई सोचेर सिरियस छ !’ भट्टराईले भने ।
‘मान्छे सधैं बिहान उठ्नुपर्ने हो, तर कुनै एक दिन मान्छे उठेन भने के हुन्छ ?’ गीता दर्शनबाट प्रभावित उनले थपे, ‘केही हुँदैन । ताराहरू उसरी नै चम्किनेछन्, जसरी हिजो ऊ ज्युँदो हुँदा चम्किन्थे । सबै चिज आफैं भइरहेका छन् । जब हामी आफैं बाँच्न नजानेर अन्धाधुन्ध बाँचिरहेका छौं भने सबैथोक व्यवस्थित गर्ने प्रयत्नमा, बेकारमा किन यो गम्भीरता ?’
प्रश्नहरू समय–समयमा परिवर्तन भइरहन्छन् । वातावरणको सापेक्षतामा जिज्ञासा विकसित हुने क्रममा यतिबेला सामाजिक कार्यकर्ता विष्णु दवाडीलाई ‘म जे काम गर्दै छु, जहाँ काम गर्दै छु, त्यो काम परिवारबाट टाढा बसेर किन गर्दै छु ?’ भन्ने खुल्दुली भइरहेको छ । सरसफाइ अभियानका लागि क्रियाशील दवाडी मान्छेले कुरा बुझेर पनि बुझ पचाएको देख्दा विस्मित हुन्छिन् । ‘मान्छेहरू किन कुरा बुझ्दैनन् ?’ आफ्नो मनमा अचेल बारम्बार खेलिरहेको प्रश्नबारे उनले भनिन्, ‘मान्छेहरू किन यस्तो व्यवहार गरिरहेका छन् ?’ अहिले कामको सिलसिलामा चित्त नबुझेका कुराले प्रमुखता पाए पनि यी जिज्ञासा भने स्थायी होइनन् ।
गुणरत्नमालाका सर्जक जगन्नाथ गुरागााईं मानिसलाई अनेकौं स्थायी प्रश्नहरूसँग साक्षात्कार गराउँछन् । तिनै प्रश्नहरूका माझमा उनले सोधेका छन्, ‘के हो इज्जत ? के हो निशा (नशा) ? के हो अमृत ?, के छ विष झैं ?’ महाभारत कालमा सत्यवादी, धर्मात्मा मानिएका युधिष्ठिरको परीक्षा लिन यक्षले यस्तै प्रश्न गरेका थिए, जुन प्रश्न आज पनि हामी कोट गर्ने गर्छौं । उनले सोधेका थिए, ‘धनभन्दा ठूलो के छ ? पानीभन्दा पातलो के हो ? भूमिभन्दा भारी के छ ? परदेशको सच्चा मित्र को हो ?’
पछिल्लोपटक ‘प्रेमको बकपत्र’ शीर्षकमा शृङ्खला कविता रचयिता शशि थापा पण्डितको पुस्तासम्म हस्तान्तरण हुँदै सोधिँदै–भनिँदै आएका केही स्थायी प्रश्न छन् । ‘प्रेम के हो ?, माया के हो ?, यौन के हो ?, यौनिकता के हो ?’
०००
पत्रकारितामा सही तरिकाले प्रश्न गर्न सिकाइन्छ । फाइभ डब्लु वान एच अर्थात् छ‘क’सँग सम्बन्धित प्रश्नमा आधारित सूचना सङ्कलन र सम्प्रेषण गरिन्छ पत्रकारितामा । सामान्यतयाः पत्रकारहरू अन्तर्वार्तामा अन्तहीनता रुचाउँदैनन् । उनीहरू जे हो त्यही तत्काल सोध्न–लेख्न चाहन्छन् । आधारमा जवाफ अपेक्षित प्रश्न सोध्ने तरिका विविध प्रकारका छन् । ‘तपाई प्रधानमन्त्री बन्न चाहनुहुन्छ कि चाहनुहुन्न ?’ जस्ता बन्द प्रश्न, ‘तपाई राजनीति गर्न चाहनुहुन्छ, हो ?’ जस्ता पुछ«े प्रश्न र ‘तपाई कसरी यो निर्णय गर्ने अवस्थामा पुग्नुभयो ?’ जस्ता खुला प्रश्न सोधिन्छन् । अर्को, विचारसहितको जिज्ञासा अर्थात् सोध्नेद्वारा आफ्नो भनाइ थोपरिएको प्रश्न पनि हुन्छ । यसमा सोध्नेले चाहेको शब्द अरूको मुखबाट आओस् भन्ने अपेक्षा हुन्छ । जस्तै, कसैले नेपाल फेरि हिन्दू राष्ट्र हुनुपर्छ भन्यो भने अरूले त्यसको विरोध किन गर्नुप¥यो ? के उसले त्यस्तो भन्न पाउँदैन ? अनि, यसरी सोध्ने क्रममा ‘मैले यो भनें भने ठिक भनेको हुन्छ कि बेठिक भनेको हुन्छ ?’ जस्ता अनेकौं शैली थेगो–प्रश्नका रूपमा नै विकसित भइरहेका छन् ।
पत्रकार हिमाल दहालका अनुसार प्रश्न सोध्न कि विषयवस्तु केही जानेको हुनुपर्छ कि केही नजानेको हुनुपर्छ । संविधानको कुरा गरौं । संविधानका बारेमा त्यसले प्रश्न सोध्छ, जसलाई थाहा छ, संविधान भनेको के हो ? संसारमा त्यसका लागि कस्ता–कस्ता अभ्यासहरू भएका छन् ? राम्रा–नराम्रा पक्ष के छन् ? र, आफ्नो ठाउँको अभ्यासमा त्यस्तो किन भइरहेको छैन ? भन्ने थाहा छ । कि त्यसले सोध्छ, जसलाई संविधान भनेको के हो थाहै छैन । त्यस्तै, जिज्ञासु विद्यार्थीले पनि कि आफूले सुने–जानेको कुरा पुष्टि गर्न वा नजानेको थाहा पाउन प्रश्न सोध्ने हो ।
संविधान बनाउन भइरहेको सकसको सन्दर्भ बीचमा विवेकशील नेपालीहरूका तर्फबाट सामाजिक सञ्जालमा एउटा प्रश्न आयो, ‘संविधान खोइ ?’ शिरानमा कवि शाम्ब ढकालका तर्फबाट एउटा टिप्पणी पनि टाँसिएको थियो, ‘हामी योभन्दा बढी पनि भन्न सक्छौं तर अहिले यति नै !’
नेपाल गजल प्रतिष्ठानका अध्यक्ष यात्री शेखरको मनले यतिबेला एउटा विशेष प्रश्न अनुभूत गरिरहेको छ । ‘आखिर के छ जातमा ?’ यात्री सोध्छन्, ‘मान्छेहरू जातलाई किन ठूलो बनाइरहेका छन् ?’ साँच्चै जात, धर्म, भूमिबारे अनेक प्रश्न उठाइएका छन् अचेल । कति प्रश्न जायज छन्, कति नाजायज पनि छन् । तर, यात्रीले जान्न चाहेका यस्ता पेचिला प्रश्नको जवाफ कहाँबाट मिल्ला ? कसले देला ?
शिक्षक पत्रिकाका सल्लाहकार सम्पादक केदार शर्माका अनुसार प्रश्नकर्ता धेरै प्रकारका हुन्छन् । ‘कडा प्रश्न सोध्ने’ व्यक्तिका रूपमा नाम कमाउन चाहने व्यक्तिहरूको सञ्चार क्षेत्रमा ठुलो उपस्थिति छ । स्रोता–पाठकले जान्न चाहने खालका प्रश्न सोध्नु प्रश्न गर्नेहरूको धर्म नै हो तर ‘नायक हुन’का लागि गरिएका प्रश्न परै छुट्टिन्छन् ।
जान्नका लागि वा जवाफ पाउन होइन, आफ्नो उपस्थिति देखाउन मात्र प्रश्न सोध्ने धेरै छन् । उनीहरू ‘तर पनि...’ भन्दै दोहोरिएका प्रश्न सोधिरहेका हुन्छन् । कोही भने ‘मैले पनि जानेको छु,’ भन्ने मात्र देखाउन अप्ठ्यारा शब्द र सन्दर्भ राखेर प्रश्न सोध्छन्, तर त्यसको जवाफ सुन्ने धैर्य उनीहरूमा हुन्न । नया“ कुरा जान्न होइन, आफूले जानेको कुरामा सही थापिमाग्न सोध्ने वा आफूले चाहेको जस्तो जवाफ खोज्न चाहने आग्रही प्रश्नकर्ताहरू सबभन्दा धेरै हुन्छन् । उनी थप्छन्, ‘यसको अर्थ राम्रो प्रश्न सोध्ने मान्छे छैनन् भन्ने होइन । राम्रो प्रश्नकर्ता हुन चाहने व्यक्ति अध्ययनशील र राम्रो स्रोता हुनुपर्छ ।’
‘मान्छेका मनका सबभन्दा ठुला प्रश्न जीवन र जगतस“ग सम्बन्धित हुन्छन्,’ शर्मा भन्छन्, ‘तर, जतिसुकै वैज्ञानिक उत्तर भए पनि त्यस्ता प्रश्नका उत्तर सबैलाई चित्तबुझ्ने खालका हु“दैनन् । कारण हो, हामीलाई उत्तर हैन, आफूले मन पराएको उत्तरमा सहमति चाहिएको हुन्छ ।’ यतिबेला मनमा रहेको कुनै अनुत्तरित प्रश्न चाहि“ के हो त ? भन्ने जिज्ञासामा शर्माले भने, ‘यति धेरै जड तत्त्वहरूको समन्वय गरेर विधाताले चेतनाको सृष्टि कसरी ग¥यो होला ?’
०००
पहिले, बुझ्न थालेदेखि, किशोर हुँदा आफ्नो खासै बुझाइ थिएन । अरूबाट प्राप्त थोरै बुझाइमा धेरै काम गर्न सकिने क्षमता थियो । वैकल्पिक विचार मञ्चका संयोजक डम्बर खतिवडा हिजोआज यस्तै कुरा सोचेर गम्भीर हुन्छन् । किनकि अहिले उनीसँग थुप्रै बुझाइहरू छन् तर ती बुझाइका लागि काम गर्ने समय छैन । पैसा छैन । यस्तै विरोधाभास छ । ‘यो विरोधाभास किन भएको होला ? यो असजिलोमा मान्छेलाई कसले हालेको होला ?,’ खतिवडा भन्छन्, ‘यसमा हामी आफैं दोषी छौं कि अरू पनि कोही दोषी छन् ? अचेल मेरो मनमा यस्तै प्रश्न खेलिरहन्छन् ।’
‘किन हाम्रा सपनाहरू पूरा हुँदैनन् ?’ लेखक, राजनीतिक विश्लेषक केशव दाहालको मनमा सबैभन्दा बढी खेलिरहने प्रश्न हो यो । ‘किन हामी आफ्नै सपनाहरूको मलामी जान अभिशप्त छौं ?’ दाहाल भन्छन्, ‘किन हामी विगत ७० वर्षदेखि एउटै सपना (समृद्धिको सपना) पूरा हुने दिन पर्खेर बसिरहेका छौं ?’
‘सगरमाथाको उचाइ कति घटबढ भइरहेको छ ? विविधको शासन स्थापित गर्न किन सकस परिरहेको छ ? परिवर्तन अहिले नगरे कहिले गर्ने ? किन मिलेको छैन पढाइ ? सामान्य ज्ञानका विद्यार्थीहरू, कानुन, अधिकार र शिक्षाका सरोकारवालाहरू हरसमय यस्तै प्रश्नको सेरोफेरोमा हुन्छन् । ‘केटा के हो ? केटी के हो ?’ लेखिका कमला भसिन प्रश्नको माध्यमबाट समाज, विशेषगरी किशोर–किशोरीलाई लैङ्गिक विभेदविरुद्ध सचेत बनाउन चाहन्छिन् । कवि प्रोल्लास सिन्धुलीय सोध्छन्, झन्डालाई डिभी प¥यो भने के हुन्छ ? कथाकार÷नाटककार विजय मल्लको ‘कोही किन बर्बाद होस् ?’ भन्ने प्रश्नबाट प्रेरित धेरै शैक्षिक थलोहरू आज बालमैत्री बनेका छन् । ‘रुखबाट छुट्टिएको स्याउ भुइँतिर नै किन गयो ? माथितिर किन गएन ?’ यही एउटा जिज्ञासाले एउटा विद्यार्थी वैज्ञानिक न्युटन भयो । ‘मानिस दुखी किन हुन्छ ? के दुःख हटाउने उपाय छैन ?’ यस्तै जिज्ञासाले राजकुमार सिद्धार्थ, गौतम बुद्ध बने ।
विशेषगरी, यतिबेला शिक्षामा गुणस्तरीयताको सवाल उठेको छ । पाठ्यक्रम समयानुकूल नभएको, शिक्षा लिने–दिने, बुझ्ने–बुझाउने, सिक्ने–सिकाउने तरिकामा प्रश्नचिन्ह लागेको छ । यो पृष्ठभूमिमा सरोकारवालाहरू सोध्छन्, के शिक्षाको गुणस्तरीयता विद्यार्थीले ल्याउने अङ्कबाट थाहा हुन्छ ? के सफलता औपचारिक परीक्षाबाट मात्र मापन गर्न सकिन्छ ? के हाम्रो विद्यालय शिक्षालाई बिनापरीक्षाको बनाउन मिल्दैन ?
सायद यस्तै चिन्तनबाट प्रेरित भएर शिक्षकहरूलाई रिफ्रेसर तालिमहरूमा बताउन थालिएको छ, तपाईका विद्यार्थीहरूलाई जवाफ दिन होइन, प्रश्न गर्न तयार पार्नुहोस् । जब बालकले सही ढङ्गले प्रश्न गर्न जान्नेछ, तब उसले आफ्ना प्रश्नहरूको चित्तबुझ्दो हल पनि खोज्नेछ । यसमा माक्सिम गोर्कीको विचार समीचिन छ । भन्छन्, ‘जनतालाई किताबहरू सुम्पिदिनुस्, तब उसले आफैंले आफ्ना प्रश्नहरूको हल भेट्टाउनेछ ।’
हिन्दीमा बाल–सुलभ व्यवहार र मनोविज्ञानसँग सम्बन्धित एउटा गीत गाइएको छ, ‘तेरे मासुम सवालों से परेशान हुँ मैं ।’ अर्थात् केटाकेटीहरू अबोध हुन्छन्, अनेक प्रश्न गर्छन् । ठुला मान्छेलाई झर्को लागुञ्जेल सोधिरहन्छन् र आफूलाई चाहिने ज्ञान सङ्ग्रहित गर्छन् । तर, उमेर पढ्दै जाँदा प्रश्न सोध्ने गति किन घट्दै जान्छ ? यो ह्रासको जवाफदेही को हो ?
‘नेपालको सबैभन्दा राम्रो जिल्ला कुन हो ?’ कहिलेकाहीं यस्ता प्रश्नहरूले लक्षित उत्तरदातालाई अलमलमा पार्छन् । नेपाली विषयको मौखिक परीक्षामा शिक्षकले सोधे, ‘तिमीलाई मनपर्ने चार वटा फूलहरू कुन–कुन हुन् ?’ जवाफमा विद्यार्थीले भने, ‘मलाई गुलाबबाहेक अरू फूल मन पर्दैन सर ।’ अब त्यस्तो प्रश्न सोध्ने शिक्षकलाई के भन्ने ? त्यस्तो जवाफ दिने विद्यार्थीलाई नम्बर दिने कि नदिने ? यहाँ प्रश्न नम्बरसम्म मात्र सीमित छैन । मुख्य सवाल के हो भने, त्यस्तो जे भने–लेखे पनि हुने, अलमलिने प्रश्न किन सोध्छन्, शिक्षकहरू ?
शिक्षाविद् विद्यानाथ कोइरालाका अनुसार प्रश्नले केटाकेटीलाई खोज्न प्रेरित गर्छ । चुप पनि लगाउँछ । कतिपय प्रश्न आफैंलाई दिक्क पार्ने खालका पनि हुन्छन् । त्यसैले सिकाइमा प्रश्नको भूमिका महत्वपूर्ण हुन्छ ।
‘विडम्बना हाम्रा शिक्षकहरूले प्रश्न बनाउन पनि जानेनन्, सोध्न पनि जानेनन्,’ कोइरालाले भने । भन्न त शिक्षकहरू पढेलेखेको मान्छे व्यावहारिक, व्यावसायिक र उत्पादनमुखी हुनुपर्छ भन्छन् । विद्यार्थीलाई त्यस्तै बनाउन पनि चाहन्छन् । तर, गुरुहरूको काम गराइको शैली, प्रश्न सोधाइको तरिकामा सङ्गति मिलेको देखिएन भन्ने गुनासो छ उनलाई । ‘एउटै प्रश्नले बालकलाई व्यावहारिक पनि बनाउँछ, व्यावसायिक, राष्ट्रवादी, जनवादी के–के बनाउन खोजेको हो, त्यही बनाउँछ,’ कोइरालाले भने, ‘तर, यो तथ्य अझै सिकाउन सकिएन हाम्रा शिक्षकलाई । झन् बालकको तहसम्म त यो कुरा कहिले पुग्ला ?’
०००
bisnuprasad.bg@gmail.com
