खोजेको हामीले के हो ?
– सुविद गुरागाई
‘खोजेको हामीले के हो ? सोचेको हामीले के हो ?
यो हो कि अथवा त्यो हो ? रोजेको हामीले के हो ?’
साँच्चै खोजेको हामीले के हो ? अहिले सडकदेखि सदनसम्म जे–जस्तो जनमत सङ्कलित हुँदै छ, के त्यो आफ्नो उद्देश्यमा प्रष्ट छ ? सडकमा देखिएकामध्ये बहुदा मानिसहरूको मनमा छ, छोराछोरीहरूले राम्रो पढ्न पाएनन् । उनीहरूको भविष्य बिग्रिने भो । फेरि त्यही मनमा शिक्षकहरूले विद्यालय बन्द गरिदिएनन् भन्ने गुनासो पनि छ । बाल अधिकार आत्मसात गर्नुपर्छ, बालबालिकालाई राजनीतिक उद्देश्यले प्रयोग गर्नु हुँदैन भन्ने हामी हरेकलाई थाहा छ तर अमुक राज्यको सिमाना हेरफेर गराउन हामी नै बालबालिकाको अर्धनग्न जुलुस निकाल्छौं ।
बन्द कुनै पनि अर्थमा ठिक होेइन, बन्द सदाका लागि बन्द गरौं भन्नेहरूको बहुमत छ । तर, त्यसैभित्र बन्दको मौन समर्थन गर्नेहरूको सङ्ख्या कम छैन । कहिले सङ्घीयता चाहिन्छ भन्ने कहिले अखण्डता हाम्रो लक्ष्य हो भन्ने गोलचक्करमा घुमिरहेको छ, ‘एक युगमा एक पटक आउने’ भनिएको संविधान निर्माणको पटकथा । यसरी समाजमा जताततै अलमलै अलमल व्याप्त किन छ ? के पटक–पटकको आन्दोलन र बलिदानको प्रतिफल हामीले चाहेको यही हो ? सडकमा हात बनाएर ‘देखियो तिम्रो नयाँ नेपाल पनि,’ र ‘बरु पुरानै नेपाल ठिक थियो,’ भन्ने अभिमत किन थपिन थालेको छ ?
‘उद्देश्य के लिनु ? उडी छुनु चन्द्र एक,’ भन्ने महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको उत्प्रेरणाले वर्षौं बितिसक्दा पनि नेपाली मनलाई नछोएको किन ? मुलुक समृद्ध बनाउने लक्ष्य, सपना नेपाल बन्दको अनपेक्षित रिहर्सलले सफल हुन्छ ? पटक–पटक बलिदान र सत्ता परिवर्तन गर्न गराउन सक्ने हाम्रो क्षमतामा प्रश्नचिन्ह किन बाक्लिँदो छ ? हामी दिशाहीन यायावर कहिलेसम्म हुने ? कुहिरोको काग भएर सँधै हावामा गोता खाइरहनु हाम्रो अभीष्ट हो ? होइन भने ‘निश्चित लक्ष्य नभएको मानिस साँच्चै बाँदर जस्तै हुन्छ,’ भन्ने लक्षणा–अर्थ चरितार्थ गर्दै हामी आफूमा कस्तो प्रवृत्ति हुर्काउँदै छौं ?
जनताले चाहेको सङ्घीय लोकतान्त्रिक नेपालको नयाँ संविधान बन्ने, घोषणा गर्ने तिथि किन सरेकोस¥यै गर्छ ? मुलुकका जिम्मेबार तथा जनताप्रति उत्तरदायी भएको दाबी गर्ने राजनीतिक दलहरू किन विषयको जटिलताप्रति साँच्चिकै गम्भीर हुन सकिराखेका छैनन् ? राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक, सांस्कृतिक, नैतिक सवालमा जनता र मुलुकलाई समृद्ध बनाउने खाका कोर्ने काममा किन खेलाँची भइराखेको छ ? सकेसम्म समय लम्ब्याउने, तन्काउने र अरूलाई आफ्ना एजेन्डामा लतार्ने पट्यारलाग्दो बाघचाल खेल किन चलिरहेको छ ? विडम्बना हामी त्यही विलम्बताको आत्मरतिमा रमाइरहेका छौं ।
हामीलाई आफ्नो गाउँ–ठाउँ, आफ्नो मुलुक समृद्ध बनाउन औधि मन छ, सँगसँगै विदेशमा काम गर्न जान पाइएन, पासपोर्ट–भीसामा छुट पाइएन भन्ने चित्त–दुखाइ पनि उत्तिकै छ । यस्तो पृष्ठभूमिमा हाम्रो यो निःशुल्क राम–रमिता हेराइको क्रमभङ्ग कहिले होला ? हामी पलपल महत्वपूर्ण समय किन खेर फालिरहेका छौं ? के हामीलाई थाहा छैन, ‘जसले समयलाई बर्बाद गर्छ, त्यसलाई समयले बर्बाद गर्छ,’ भन्ने ? कि हामी हाम्रो राजनीतिक संस्कार र समाजिक व्यवहार अरूले समृद्ध बनाइदेला भनेर पर्खिराखेका छौं ? होइन भने आज हामीले हामीलाई यसरी प्रश्न गर्नुपर्ने अवस्था किन आइलागेको छ ?
संसारमा कुनै पनि आमूल परिवर्तन र समृद्ध समाजको निर्माण जनता नताती भएको थाहा छ ? प्रतिक्षा गर्नेले तिनै कुराहरू मात्र पाउँछन्, जो अगाडि जानेले छोडेका हुन्छन् भन्ने सुन्नुभएको छ ? बाटोे, घर, समाज र देश आफूले चाहेअनुकूल बनाउने आफ्नो दायित्व भुलेर हामी कतै अरूप्रति अनावश्यक निर्भर त भइरहेका छैनौं ? हामीले प्रयोग गर्ने बाटोमा किन खाल्डाखुल्डी परेको छ ? सवारीवाला, पैदलयात्री, ट्राफिक प्रहरी, सडक विभाग, यातायात व्यवस्था विभाग आदि सरोकारवालाहरू किन आ–आफ्नो भूमिकामा सही तरिकाले प्रस्तुत हुन सकेका छैनन् ? बनाउनुपर्ने सडक, पुल किन समयमै बन्दैनन् ? सडकपेटी प्रयोग गरेर किन पैदलयात्रीहरू आरामले आफ्नो गन्तव्यमा जान पाउँदैनन् ? भएका जेब्राक्रसबाट हिँड्न किन चाहँदैनन् मान्छेहरू ?
सडकको यो उदहारण किन हाम्रो सदनमा पनि मिल्छ ? हाम्रा राजनीतिक नेतृत्व र पार्टीहरू किन हामीले सोचेजस्ता हुन सकेका छैनन् ? किन जुन जोगी पनि कानै चिरिएका मात्र आउँछन् ? किन हाम्रो समृद्धिको सनातन सपनालाई तुहाइएको छ ? किन हामी यो बेथिति स्वीकार गरिहेका छौं ? हामी कतै ‘सक्छौ प्रतिकार गर नत्र स्वीकार गर’ भन्ने यथास्थितिवादी चिन्तनबाट मनोग्रसित भएका त होइनौं ? फेरि, स्वीकार के गर्ने ? के हामी अक्षम छौं भनेर स्वीकार गर्ने ? हामीले मन मारेका छौं, हार खाएका छौं भनेर स्वीकार गर्ने ? कि हामी सधैं अरूद्वारा शासित हुन योग्य छौं भनेर स्वीकार गर्ने ?
हाम्रो परिसरमा अरूले आहा ! भन्नेखालको फूल रोप्न अझै बाँकी छ किन ? हाम्रो घरआँगन परिसर किन फोहोर व्याप्त छ ? हाम्रा कार्याकक्षहरू किन हामीले चाहेअनुकूल छैनन् ? कर्मचारीहरू किन भ्रष्टाचारमा लिप्त छन् ? घुस लिने–दिने दुवै राष्ट्रका सत्रु हुन् भन्ने दिव्य–उपदेश हामीलाई थाहा छ तर किन घुस दिन्छौं र लिन्छौं ? हाम्रा व्यापारीहरू किन मिसावट र छलीमा मग्न छन् ? हामी सामान किन्नुअघि त्यसको गुणस्तरप्रति किन सचेत छैनौं ? कलमजीवीहरू किन भ्रमजीवी देखिएका छन् ? हामी आफ्नो अधिकार खोज्दा अरूको अधिकारको सम्मान गर्न किन सक्दैनौं ? हामीमा यो चेत र चिन्तन कहिले आउँछ ?
गुट्काको खोल किन डस्टबीनमा छैन ? घरमा होल्डर छ तर त्यसमा बल किन छैन ? बसको छतमाथि मान्छे किन छन् ? थाहा छ, खाना खानुअघि साबुन पानीले हात धुनुपर्छ । तर, साबुन पानी हात हाम्रो व्यावहारिक जीवनमा सँगसँगै हुन किन सकिरहेको छैन ? पान खाएर जताततै थुक्ने बानी किन बनेको छ ? मान्छे नभएको कोठामा पङ्खा–हिटर किन चलिरहेका हुन्छन् ? सडक बत्ती दिनभरि किन बलिरहेको देख्न पाइन्छ । सडक बनाइसकेको पनि हुँदैन, खन्न हतार भइसक्छ किन ? के हामी बिना योजना काम गरिरहेका छौं ? हामी किन साना–ठूला कुनै पनि कुरामा गम्भीर छैनौं ? हामी जहाँ पालो पर्खिनुपर्ने ठाउँ हो, बैंक काउन्टर, बसस्टप, अस्पताल आदिमा हतार गर्छौं तर समाज तथा राजनीतिक यथास्थिति परिवर्तन र नयाँ सिर्जनाका लागि हतार गर्दैनौं किन ? ‘यहाँ यस्तै छ’ भनेर किन आफ्नो निरिहतामा गौरव गर्छौँ ? ‘नेपाली समय’ यस्तै हो भनेर हामी आफ्नो गम्भीर भुललाई किन सामान्यीकरण गर्छौंं ?
प्रष्ट छ, हाम्रो पढाइअनुसार व्यवहार मिलेको छैन । गुरुहरू लज्जित र विद्यार्थीहरू दिग्भ्रमित छन् । व्यक्ति एक्लैमा पनि समयमा आएको चेतनाको ठूलो मूल्य हुन्छ भन्ने सत्य हामीले बिर्सिएका छौं । हामीभित्रको स्वाभिमान, मान्छे हुनुको चेत र अन्तरआत्मा ‘कोमा’ उन्मुख छ । यस्तोमा प्रलय पनि आफैं होस् भन्ने चाहना राख्नु गम्भीर गल्ती हो भन्ने हामीलाई कसले बुझाइदिने ? के हामी अरूको इसारामा नाच्नुपर्ने कठपुतली हौं ? होइन भने कसैले धागो बाँधेर हाम्रा हातखुट्टा नचाइरहेको आभास किन भइरहेको छ ?
आफूले आफूलाई परिवर्तन नगरी, सबै खालका बेथितिप्रति प्रश्न नगरी सही जवाफ आउँदैन भन्ने हामीलाई थाहा छ, तर प्रश्न गरिएको छैन । बाहिर जनवादी तर भित्र व्यक्तिवादी नेताहरूलाई खबरदार गर्न सडकमा नओर्ली यथास्थितिबाट परिवर्तन हुन अझै वर्षौ लाग्छ भन्ने चेत हामीमा कहिले खुल्छ ? कक्षामा शिक्षक सिकाउँछ, समाजमा कोही पनि मान्छे दलित हुँदैन, कसैलाई पनि दलित भन्नुहुँदैन, कसैलाई पनि त्यस्तो व्यवहार गर्नुहुँदैन । विद्यार्थी प्रश्न गर्छ, त्यसो हो भने संविधानको अनुसूचीमा केही जातिलाई दलित हुन् भनेर किन उल्लेख गरिएको हो ? के जवाफ दिने शिक्षलले ? सनातनदेखि चलिआएको विकृति निमिट्यान्न पार्न चाहिने वास्तविक जागरण हाम्रो व्यवहारमा आउने कहिले ? त्यसको सट्टामा संविधानको प्रस्तावनामै दलित शब्द लेख्न लगाएर र दलित आयोग नै बनाएर पनाति पुस्तासम्म पनि किन दलित पहिचान र व्यवहारलाई संस्थागत गर्न उद्यत किन छौं हामी ?
‘जवाफै आएन किन ? सोधेको हामीले के हो ?
धमिलो किन छ विचार ? घोलेको हामीले के हो ?’
यतिबेला अनेक प्रश्नहरू सतहमा छन् तर चित्तबुझ्दो जवाफ आएको छैन । अगुवाहरू उत्तरदायी नभएकैले अनुयायीहरू प्रश्नको दलदलमा भासिएका हुन् । अहिले हाम्रासामु प्रश्नहरू तेर्सिएका मात्र छैनन्, तिनका बीचमा घातक स्वीकारोक्ति पनि छ, जुन पृष्ठभूमिमा मेरो गोरूको बाह्रै टक्का भन्नेहरू बढ्दै छन् । मैले भनेको ठिक, अरूले भनेको बेठिक । मैले गरेको तर्क, अरूले गरेको कुतर्क । मलाई भए पुग्छ, अरूलाई जेसुकै होस् । मलाई आफ्नो अधिकारसँग मात्र चासो छ, अरूको अधिकारका लागि अरू नै बोलुन् । यस्तै–यस्तै विरोधाभास बोकेर अखण्डता भए पनि ठिकै ठान्ने सङ्घीयतावादीहरू एकपछि अर्को थपिँदै छन् । एकातिर जनमतको कदर गर्छौं भनिन्छ, अर्कोतिर बहुमत जनताले भनेको मान्ने इच्छाशक्ति देखाइँदैन ।
हाम्रो अहिलेको बढ्दो अज्ञानता र मौनता स्वयम्का लागि घातक छ । तर, यो सवालको गम्भीरता बुझ्न अझ कति दिन लाग्छ ? हामी हाम्रा सपनाहरूको मुख्य आधार संविधान निर्माण गर्ने समय खेर फाल्ने कथित ‘आदरणीय नेता’हरूको तमासा हेरेर कति दिनसम्म मौन बस्ने ? हामी किन स्वीकार गर्ने यो घातकस्थिति ? किन समयछँदै सडकमा आएर खबरदारी नगर्ने ? हाम्रो सदनलाई हामीले खबरदारी नगरे कसले गर्छ ? परिवर्तन सम्भव छ, परिवर्तन हुन सक्छ, परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्ने हामीलाई थाहा छ । तर, परिवर्तन अहिले नगरे कहिले गर्ने ? ‘एक युगमा एक दिन अवश्य आउँछ’ भनेर कति दिन पर्खिने ? अहिले संविधान बन्न नदिन नानाथरी चलखेल भइरहेको छ । तर, त्यसलाई बुझ्न सक्ने ल्याकत हामीमा किन छैन ? प्रतिगमनविरुद्ध जनदबाब सिर्जना गर्ने काममा किन विलम्व भइराखेको हो ? कि हामीलाई नयाँ संविधान चाहिएको छैन ?
नयाँ मुलुक बनाउँछौं भन्नेहरूले बनाएको आठ प्रदेशको खाका केही हप्ता र छ प्रदेशको सीमाङ्कन केही दिन टिक्यो । अहिले पासा फालिएको सात प्रदेशकोे नक्सा कति घण्टा टिक्ने हो ? थाहा छैन । राज्य बनाउने जस्तो विषय भाँडाकुटी खेल भइरहेको छ । यस्तोमा प्रष्ट छ, प्रदेश सीमाङ्कनका प्रस्तावकहरू विज्ञको रायसापेक्ष हुन सकेका छैनन् । अगुवाहरूको राजनीतिक चेत र अभीष्ट अस्पष्ट छ । तर, यस्तो पिपलपाते नेतृत्व र तिनका अनुयायीहरूलाई अहिलेकै अवस्थामा कहिलेसम्म बेहोर्नुपर्ने हो हामीले ? के हामी यिनलाई दण्डित गर्ने क्षमता राख्दैनौं ? अझ कतिदिन भइराख्ने हामी यो बेथितिको साक्षी ? कहिलेसम्म भइराख्ने ‘जो अगुवा उही बाटो हगुवा’ उखान चरितार्थ गर्ने माउतेहरूको पछुवा ?
तराईतिर प्रहरीको गोली थाप्न निहुँ खोज्दै जानेलाई ५० लाख दिने चर्चा चलाइएको छ । आफ्ना छोराछोरीलाई पढ्न विदेश पठाएर (सुरक्षित राखेर) अरूका छोराछोरीहरूलाई मर्न उक्साउन किन उद्दत छन् अगुवाहरू ? यो सीमान्त मुलुकमा सजिलो छ, गरिबलाई ललिपप देखाएर लोभ्याउन । यस्तोमा कुनै ८० वर्ष सक्रिय जीवन बाँच्ने सोचिरहेको युवाले बाँकी जीवन जति मिहिनेत गरे पनि ५० लाख सञ्चित गर्न सक्दिनँ होला भन्ने निष्कर्ष निकाल्यो भने त्यो मुलुकका लागि कति प्रत्युत्पादक हुन्छ ? कति दुर्भाग्यपूर्ण र भयावह हुन्छ यसपछिको दृश्य ?
कहिले पहिचानको तर्क अघि सारिन्छ र भनिन्छ, मधेसमा पहाडको जमिन एक इन्च मिसाउनुहुँदैन । कहिले सामथ्र्यको आधार अघि सारिन्छ र भनिन्छ, तराईलाई चुरे पहाड नभइहुँदैन । बालहठ भने पनि शिखण्डी तर्क भने पनि यस्ता अलमलहरूमा समर्थन जुट्दै जाँदा हात लाग्ने बाँकी सिकाइ उपलब्धि के हो ? कल्पना गरिएको छैन ।
‘सुनेको हामीले के हो ? बुझेको हामीले के हो ?
यो कस्तो लाग्दै छ अर्थ ? बोलेको हामीले के हो ?’
लेखक, प्राध्यापक, डाक्टर बद्रीविशाल पोखरेलले हालै सामाजिक सञ्जालमा आफ्नो एउटा विशेष जिज्ञासा र चित्त–दुखाइ पोस्ट गरे । उनका अनुसार ‘सङ्घीयताबारे अहिले जे–जस्ता आन्दोलन भइरहेका देखिन्छन्, यो अरू केही दिन चलिरहने हो भने यस खालको सङ्घीयतालाई जनताले नै खै कसरी लिने हुन् ? संविधान बन्न नदिन केही नामधारी लेखक लागिपरेका रहेछन् । यस्ता लेखकमा किशोर नेपाल, कृष्ण खनाल, सिके लाल, खगेन्द्र सङ्ग्रौला रहेछन् । यिनले धेरैजसो जनता भड्काउने लेख लेखिरहेका छन्...।’
यसरी मुलुकका स्वनामधन्य प्राध्यापक, लेखक अगुवाहरूमै दिशाभ्रम भएपछि कसको के लाग्छ ? जिज्ञासा स्वाभाविक हुन्छ, एकपछि अर्को यस्ता कामहरू, विवादास्पद निर्णयहरू किन, कसको लहडमा हुँदै छन् ? अनि, आफ्नो निर्णयमा टिकिरहने नैतिक साहसबाट नेतृत्व किन स्खलित हुँदै छ ? नेतृत्व मूर्खताको हद पार गर्न किन लागिपरेको छ ? ‘पाजी, उल्लु, गधा, गोरु, कुकुर, बाँदर’ जस्ता विशेषण दिन लायकहरू अझ कति थपिने हुन् ? जे हो त्यो भन्दा–बोल्दा कसलाई के को आपत्ति ? नेपाल हिन्दू बहुल राष्ट्र भएकोमा कसैलाई कुनै शङ्का छ ? यदि छैन भने कसैले यो देशलाई ‘हिन्दू बहुल मुलुक’ बनाउनुपर्छ भन्दा अर्कोलाई टाउको दुख्नुपर्ने किन ? हुँदै नहुने ‘निरपेक्ष’ शब्द प्रयोग नगरौं भन्दा निरपेक्ष पक्षधरहरूसँग लिँडेढिपीबाहेक कुनै मौलिक तर्क छैनन् । आफ्नो पक्षमा विश्वसनीय उदाहरण नपाएपछि उनीहरू सनातन संस्कृतिको अवशेषका रूपमा रहेका बलि, छुवाछुत, बोक्सी, महिनाबारी जस्ता कुप्रथाको प्रचार गर्छन् र हिन्दू राष्ट्र हुँदैन भन्छन् । तर, दिनदिनै ती कुप्रथारूपी जलकुम्भीहरू सफा गर्दै, डढाउँदै लगिएको र केही समयपछि तिनलाई निर्मूल पार्ने दिशातिर सनातनी समाज अग्रसर रहेको सकारात्मक प्रयासहरूको चर्चा गर्न उनीहरूलाई लज्जाबोध हुन्छ ।
सति, कमारा–कमारी जस्ता कुप्रथाहरू सनातनी समाजबाट उन्मूलन भइसके । अहिले भग्नावशेषका रूपमा रहेका विभेदका ऐजेंरुहरू क्रमशः कम हुँदैछन् । समाजमा शिक्षा र चेतना बढ्दै जाँदा सबैखाले विभेदहरू पुरानो पुतको अवसानसँगै अब एक दशक पनि टिक्नेवाला छैन । तर, विडम्बना समाजको यस्तो स्वाभाविक गतिलाई दिग्भ्रमित पार्ने प्रयासहरू बढेका देखिँदैछन् । हामी मिलेर बस्छौं भन्दा, ‘अहँ हुँदैन, हामी अलग–अलगै हुनुपर्छ, हामी आफ्नो आफ्नो पहिचान अलग्गै बनाउँछौं, हामी मिसिन सक्दैनौं,’ भनिदैछ । भनाइँदैछ । तर, हामी सोचौं, के हामी स्व–प्रेरणाले यो विभेदको, अज्ञानताको स्थिति अझ सघन बनाउन चाहिरहेका छौं ? हामी कसका लागि यो सब गरिरहेका छौं ?
‘हामी किन फेरि थप अँध्यारोमा रमाउन बानी परिरहेका छौं ?
हामी बुझेरै कि नबुझेर यो बेथितिमा ल्याप्चे लगाइरहेका छौं ?’
०००
bisnuprasad.bg@gmail.com
